Μια ψυχοδυναμική προσέγγιση στον ρόλο της πατρικής φιγούρας στην ανάπτυξη του παιδιού
Του Πάνου Τσουκαρέλλη Δρ, Κοινωνιολογίας-Κοινωνικός Λειτουργός Msc Επαγγ. Ψυχικής Υγείας
Στο σύγχρονο κόσμο, όπου οι οικογενειακές δομές μεταμορφώνονται και οι κοινωνικοί ρόλοι επαναπροσδιορίζονται, η σημασία του πατέρα στην ανάπτυξη του παιδιού παραμένει το μέρος του συγκροτεί το όλον. Η πατρική φιγούρα, όπως έχει καταδείξει η σύγχρονη ψυχολογική έρευνα, δεν αποτελεί απλώς έναν “βοηθό” στη μητρική φροντίδα, αλλά έναν θεμελιώδη παράγοντα που διαμορφώνει την ψυχοσυναισθηματική ωρίμανση του παιδιού με μοναδικό και αναντικατάστατο τρόπο.
Η Ψυχοθεραπευτική Οπτική του Πατρικού Ρόλου
Στο μυστηριώδες θέατρο της ανθρώπινης ψυχής, ο πατέρας εμφανίζεται ως μια μορφή καθοριστική και πολυσύνθετη. Δεν είναι απλώς ο βιολογικός γεννήτορας, αλλά ο φορέας μιας αρχέτυπης ενέργειας που διαμορφώνει τον ψυχικό κόσμο του παιδιού με τρόπο ανεξίτηλο. Όπως τόνιζε ο Jacques Lacan (1998), ο πατέρας είναι εκείνος που φέρνει τον νόμο στον κόσμο του παιδιού, μεταβάλλοντας τη συμβιωτική σχέση με τη μητέρα και εισάγοντας την έννοια του “Άλλου”.
Η πατρική φιγούρα δεν είναι μόνο η αναπαράσταση της εξουσίας και της προστασίας. Ο πατέρας είναι ο μεσολαβητής ανάμεσα στον εσωτερικό κόσμο του παιδιού και την εξωτερική πραγματικότητα, που βοηθά στη διαδικασία του διαχωρισμού και της ατομικής ταυτότητας.
Ο Carl Jung (1969) έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία του πατέρα ως “γέφυρας” προς το συλλογικό ασυνείδητο. Μέσω του πατέρα, το παιδί συνδέεται με την ευρύτερη κοινωνία, τις αξίες και τα ιδανικά του πολιτισμού του. Αυτή η σύνδεση δεν είναι απλώς πνευματική, αλλά βαθιά ψυχολογική – το παιδί μαθαίνει να βλέπει τον εαυτό του ως μέρος μιας μεγαλύτερης ιστορίας.
Από την εποχή του Freud μέχρι τις σύγχρονες προσεγγίσεις της αναπτυξιακής ψυχολογίας, η πατρική φιγούρα έχει αναγνωριστεί ως καταλυτική για την ψυχική ανάπτυξη. Ο πατέρας, σύμφωνα με τον John Bowlby (1988), δεν είναι απλώς μία “δευτερεύουσα οντότητα ” αλλά ένας πρωτεύων παράγοντας ασφάλειας που προσφέρει στο παιδί διαφορετικές διαστάσεις συναισθηματικής στήριξης από αυτές της μητέρας.
Η σύγχρονη ψυχοθεραπευτική πράξη αποκαλύπτει πώς η απουσία ή η δυσλειτουργική παρουσία του πατέρα μπορεί να δημιουργήσει “κενά” στην ψυχική δομή του παιδιού που συχνά εκδηλώνονται αργότερα στην ενήλικη ζωή. Όπως παρατηρεί η Diana Baumrind (1991), οι πατέρες που εμπλέκονται ενεργά στην ανατροφή των παιδιών τους συμβάλλουν καθοριστικά στην ανάπτυξη της αυτονομίας, της αυτοεκτίμησης και των κοινωνικών δεξιοτήτων.
Οι Διαστάσεις της Πατρικής Επιρροής
Η Συναισθηματική Διάσταση
Ο πατέρας προσφέρει στο παιδί ένα διαφορετικό είδος συναισθηματικής ρύθμισης. Ενώ η μητρική φροντίδα συχνά χαρακτηρίζεται από προστατευτικότητα και παρηγορητικότητα , η πατρική παρουσία τείνει να ενθαρρύνει την εξερεύνηση, την ανάληψη, το ρίσκο και την ανάπτυξη αντοχής στις προκλήσεις (Lamb, 2010). Αυτή η ιδιαιτερότητα του πατέρα βοηθά το παιδί να αναπτύξει εσωτερικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης του στρες και της αβεβαιότητας. Έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά που ο πατέρας τους έχει ουσιαστικό ρόλο στο μεγάλωμά τους παρουσιάζουν καλύτερες επιδόσεις σε γνωστικά τεστ και μεγαλύτερη διανοητική ευελιξία (Sarkadi et al., 2008). Ο πατέρας, μέσω του παιχνιδιού και της καθημερινής αλληλεπίδρασης, προωθεί τη δημιουργικότητα και την κριτική σκέψη με τρόπους που συμπληρώνουν τη μητρική επιρροή.
Ιδιαίτερα για τα αγόρια, ο πατέρας αποτελεί το πρώτο “πρότυπο ανδρικότητας”. Ωστόσο, και για τα κορίτσια, η πατρική φιγούρα είναι εξίσου σημαντική, καθώς διαμορφώνει τις μελλοντικές σχέσεις τους με το αντίθετο φύλο και την αντίληψή τους για τη θέση τους στον κόσμο (Cabrera et al., 2018).
Τυπολογία Πατρικών Προτύπων και οι Επιπτώσεις τους
Γενικά:
Ο Παρών και Προστατευτικός Πατέρας
Ο αρχέγονος πατέρας είναι εκείνος που προστατεύει και κατευθύνει. Στα βάθη της ψυχής του παιδιού, αυτός ο τύπος πατέρα εγγράφεται ως το “αρχέγονο εγώ” – η εσωτερική φωνή που παρέχει ασφάλεια και κατεύθυνση. Ο Donald Winnicott (1971) μιλούσε για τον “αρκετά καλό πατέρα” που δεν χρειάζεται να είναι τέλειος, αλλά επαρκής στο να παρέχει ένα στέρεο πλαίσιο ανάπτυξης.
Όταν ο πατέρας είναι υπαρκτός στα γεγονότα παρέχοντας ασφάλεια, το παιδί αναπτύσσει ένα υγιές αίσθημα ικανοποιητικής αυτοεκτίμησης. Αυτή η ασφάλεια δεν είναι απλώς φυσική, αλλά ψυχολογική – η βεβαιότητα ότι υπάρχει κάποιος που μπορεί να το υπερασπιστεί όταν ο κόσμος γίνεται απειλητικός. Ο παρών πατέρας μεταδίδει στο παιδί του την αίσθηση ότι αξίζει προστασία και φροντίδα.
Ο Απών Πατέρας: Το Τραγικό Κενό
Ίσως ο πιο τραγικός και συνάμα αποκαλυπτικός τύπος είναι ο απών πατέρας. Η απουσία του δεν σημαίνει απλώς μη φυσική παρουσία, αλλά συναισθηματική απόσταση, αδιαφορία ή απόρριψη. Ο John Bowlby (1988), στις μελέτες του για τη θεωρία της προσκόλλησης, τόνιζε πώς η πατρική απουσία δημιουργεί ένα “κενό” στην ψυχή του παιδιού που συχνά παραμένει ανεπούλωτο.
Όταν ο πατέρας απουσιάζει, δημιουργείται ένα “αόρατο κενό” στην ψυχή του παιδιού. Αυτό το κενό δεν είναι απλώς μια έλλειψη, αλλά μια ενεργή παρουσία – η παρουσία της απουσίας. Το παιδί μεγαλώνει με μια διαρκή αναζήτηση αυτού που δεν είχε, με μια προσπάθεια να συμπληρώσει το ελλιπές.
Ο James Herzog (2001), ψυχαναλυτής που ειδικεύεται στη μελέτη της πατρικής απουσίας, περιγράφει το φαινόμενο του “πατρικού πόθου” – την εσωτερική αναζήτηση μιας πατρικής φιγούρας που μπορεί να διαρκέσει όλη τη ζωή. Αυτή η αναζήτηση εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους: ως αδυναμία να αναπτυχθούν υγιείς σχέσεις εμπιστοσύνης, ως υπερβολική εξάρτηση ή αντίθετα ως υπερβολική ανεξαρτησία, ως αδυναμία να οικοδομηθεί μια σταθερή αίσθηση ταυτότητας.
Ειδικά:
Ο Εμπλεκόμενος Πατέρας
Αυτός ο τύπος πατέρα παρουσιάζει συνεπή και τακτική παρουσία στη ζωή του παιδιού. Είναι συναισθηματικά διαθέσιμος, ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παιδιού και συμμετέχει ενεργά στην καθημερινότητά του. Τα παιδιά τέτοιων πατέρων τείνουν να αναπτύσσουν ασφαλείς σχέσεις, υψηλή αυτοεκτίμηση και καλύτερες κοινωνικές δεξιότητες (Flouri & Buchanan, 2003).
Ο Αυταρχικός Πατέρας
Χαρακτηρίζεται από υπερβολικό έλεγχο, αυστηρότητα και περιορισμένη συναισθηματική έκφραση. Συχνά οδηγεί τα απιδιά σε χαμηλή αυτοεκτίμηση, άγχος και δυσκολίες στη λήψη αποφάσεων. Η ψυχοθεραπευτική εμπειρία δείχνει ότι ενήλικες που μεγάλωσαν με αυταρχικούς πατέρες συχνά παλεύουν με θέματα αυτονομίας και αυθεντικότητας (Steinberg, 2001).
Ο Επικεντρωμένος στην Επίδοση
Αυτός ο πατέρας εστιάζει κυρίως στα επιτεύγματα και την επιτυχία του παιδιού, συχνά παραβλέποντας τις συναισθηματικές του ανάγκες. Τα παιδιά μπορεί να επιτυγχάνουν ακαδημαϊκά κλπ, αλλά συχνά αντιμετωπίζουν προβλήματα αυταξίας που εξαρτώνται από εξωτερικούς παράγονες (Gottman, 1997). Τα πάντα σχετίζονται με την επιτυχία. Μέρος της ζωής όμως είναι και η αποτυχία!
Ο Απών Πατέρας
Η φυσική ή συναισθηματική απουσία του πατέρα δημιουργεί ένα “πατρικό κενό” που επηρεάζει βαθιά την ανάπτυξη του παιδιού. Έρευνες συνδέουν συχνά την πατρική απουσία με αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης, προβλημάτων συμπεριφοράς και δυσκολιών στις διαπροσωπικές σχέσεις (McLanahan et al., 2013).
Ο Υπερπροστατευτικός Πατέρας
Παρότι κινητοποιείται από αγάπη, αυτός ο πατέρας εμποδίζει την ανάπτυξη της αυτονομίας του παιδιού. Τα παιδιά μπορεί να αισθάνονται ασφάλεια βραχυπρόθεσμα, αλλά συχνά αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην ανάπτυξη ανεξαρτησίας και στην αντιμετώπιση προκλήσεων (Baumrind, 1991).
Η Σύγχρονη Πατρότητα: Προκλήσεις και Ευκαιρίες
Στη σημερινή εποχή, ο ρόλος του πατέρα έχει γίνει πολύπλοκος. Οι σύγχρονοι πατέρες καλούνται να ισορροπήσουν ανάμεσα στον παραδοσιακό τους ρόλο (δύναμη, προστασία, παροχή) και στις νέες προσδοκίες για συναισθηματική διαθεσιμότητα και ενεργό συμμετοχή στη φροντίδα.
Η ψυχοθεραπευτική πρακτική αποκαλύπτει ότι οι πατέρες που καταφέρνουν να ενσωματώσουν αρμονικά αυτές τις διαστάσεις προσφέρουν στα παιδιά τους ένα πλούσιο και ολοκληρωμένο μοντέλο ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτοί οι “ολοκληρωμένοι” πατέρες βοηθούν τα παιδιά να αναπτύξουν τόσο τη δύναμη όσο και την ευαισθησία, τόσο τη σταθερότητα όσο και την προσαρμοστικότητα.
Η ψυχοθεραπευτική εμπειρία δείχνει ότι η ποιότητα της πατρικής σχέσης επηρεάζει καθοριστικά την ενήλικη ζωή. Άτομα που απόλαυσαν μια θετική πατρική σχέση τείνουν να εμφανίζουν:
• Μεγαλύτερη συναισθηματική σταθερότητα
• Καλύτερες δεξιότητες διαχείρισης του στρες
• Πιο υγιείς σχέσεις
• Υψηλότερα επίπεδα αυτοεκτίμησης
• Καλύτερη επαγγελματική απόδοση
Αντίθετα, άτομα με προβληματικές πατρικές σχέσεις συχνά αντιμετωπίζουν προκλήσεις σε θέματα εμπιστοσύνης, αυθεντικότητας και διαπροσωπικών σχέσεων που μπορεί να χρειαστούν ψυχοθεραπευτική παρέμβαση για να επιλυθούν.
Συμπεράσματα: Η Αναντικατάστατη Αξία του Πατέρα
Ο πατέρας δεν είναι απλώς “ο άλλος γονέας” αλλά ένας μοναδικός και αναντικατάστατος παράγοντας στην ανάπτυξη του παιδιού. Η πατρική φιγούρα προσφέρει διαστάσεις αγάπης, στήριξης και καθοδήγησης που είναι ποιοτικά διαφορετικές από τη μητρική φροντίδα αλλά εξίσου θεμελιώδεις.
Στον σύγχρονο κόσμο, όπου οι οικογενειακές δομές διαφοροποιούνται, η έμφαση δεν πρέπει να είναι στο φύλο αλλά στην ποιότητα της φροντίδας. Ωστόσο, όταν υπάρχει πατρική φιγούρα, η ενεργός και συναισθηματικά διαθέσιμη παρουσία της αποτελεί ένα ανεκτίμητο δώρο για το παιδί.
Η ψυχοθεραπευτική κοινότητα συνεχίζει να αποκαλύπτει τη βαθιά σημασία αυτής της σχέσης, προσφέροντας εργαλεία και στήριξη για πατέρες που θέλουν να προσφέρουν το καλύτερο στα παιδιά τους. Τελικά, ένας “καλός αρκετός” πατέρας – για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Winnicott – δεν χρειάζεται να είναι τέλειος, αλλά απλώς παρών, αγαπητός και αυθεντικός.
________________________________________
Βιβλιογραφία
Baumrind, D. (1991). The influence of parenting style on adolescent competence and substance use. Journal of Early Adolescence, 11(1), 56-95.
Bowlby, J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development. Basic Books.
Cabrera, N. J., Volling, B. L., & Barr, R. (2018). Fathers are parents, too! Widening the lens on parenting for children’s development. Child Development Perspectives, 12(3), 152-157.
Flouri, E., & Buchanan, A. (2003). The role of father involvement in children’s later mental health. Journal of Adolescence, 26(1), 63-78.
Gottman, J. (1997). Raising an emotionally intelligent child. Simon & Schuster.
Lamb, M. E. (2010). The role of the father in child development (5th ed.). Wiley.
McLanahan, S., Tach, L., & Schneider, D. (2013). The causal effects of father absence. Annual Review of Sociology, 39, 399-427.
Sarkadi, A., Kristiansson, R., Oberklaid, F., & Bremberg, S. (2008). Fathers’ involvement and children’s developmental outcomes: A systematic review of longitudinal studies. Acta Paediatrica, 97(2), 153-158.
Steinberg, L. (2001). We know some things: Parent-adolescent relationships in retrospect and prospect. Journal of Research on Adolescence, 11(1), 1-19.
