Το σπίτι των καλοκαιριών της Μαρίνας Λεωνιδοπούλου ανοίγει ένα παράθυρο με θέα στην αστική ιστορία της Μυτιλήνης
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 8ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Λέσβος», της Καθημερινής, Ιούλιος 2024.
γράφει η Αλεξάνδρα Μανδράκου
Φωτογραφίες: Μαρίκα Τσουδερού
Οι ατέλειωτες ώρες στην κούνια, που τους περίμενε κάθε Ιούνιο που έκλειναν τα σχολεία, κρεμασμένη στη φλαμουριά της πίσω αυλής. Τα «ντολμαδάκια» από φύλλα τίλιου και λάσπη του κήπου, κυρίως πιάτο στα σέσιον μαγειρικής που γεννούσε η ανεξάντλητη παιδική φαντασία. Το κουτί του ηλεκτρικού θερμοσίφωνα που έγινε για δύο μέρες χαρτονένιο περίπτερο επί της Καβέτσου, με πασατέμπο και κόμικς δεύτερο χέρι για εμπόρευμα, και πυροδότησε μια σύντομη οικογενειακή «κρίση» και τον θυμό της γιαγιάς Αγλαΐτσας. Το περίτεχνο ξύλινο σκρίνιο του καθιστικού, που η φαντασία μεταμόρφωνε σε κουκλόσπιτο-πολυκατοικία, γεννώντας τα πιο απίθανα παιχνίδια ρόλων, και το μεγάλο τραπέζι στο ίδιο δωμάτιο, που επειδή συνήθως παρέμενε κλειστό ήταν αυτό στο οποίο κατ’ εξαίρεση επιτρεπόταν να αφήνουν στημένη τη Μονόπολη για μέρες, ώσπου η παρέα να βαρεθεί και φτου κι από την αρχή.
Δίπλα στα παιδικά παιχνίδια, οι μυθιστορηματικές ζωές των Γούτων και των Αλεπουδέληδων, χορταστικό κεφάλαιο της ιστορίας της αστικής τάξης της Μυτιλήνης. Ο Ελύτης, που περνούσε από εδώ κάθε φορά που βρισκόταν στο νησί για να βρεθεί με τα αδέρφια του και την αγαπημένη του ανιψιά Μυρσίνη, μητέρα της σημερινής οικοδέσποινας, Μαρίνας Λεωνιδοπούλου. Οι χειμαρρώδεις αφηγήσεις της τελευταίας, που έρχονται στο εδώ και στο τώρα να συναντήσουν το ταλέντο του φίλου και συνεργάτη της, Αργύρη Χατζημαλλή. Εγκαθιστώντας το δικό του εργαστήρι υφαντικής σε ένα από τα υπνοδωμάτια του πρώτου ορόφου, ανασύροντας και συντηρώντας μοναδικά αντικείμενα από τα μπαούλα και τα συρτάρια του, αλλά και διαμορφώνοντας τον χώρο ώστε να είναι ανοιχτός σε σχολικές επισκέψεις, ο Αργύρης κρατά με την καθημερινή παρουσία του το αρχοντικό ζωντανό. Ένα σπίτι-ντοκουμέντο 600 τ.μ., ταυτισμένο με τα τρυφερά καλοκαίρια της χαρισματικής Μαρίνας, που πια, στην ωριμότητά της, θέλει να διασφαλίσει τη συνέχειά του στον χρόνο, μέσα από σύγχρονες δράσεις και χρήσεις.
Το 2016 το Αρχοντικό Γούτου χαρακτηρίστηκε διατηρητέο νεότερο ιστορικό μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού. Έίχαν προηγηθεί συζητήσεις επί συζητήσεων για την επόμενη μέρα του, όπως το ενδεχόμενο δωρεάς του στο Μουσείο Μπενάκη, οι οποίες ωστόσο δεν τελεσφόρησαν.
Ήταν το 2016 όταν το Αρχοντικό Γούτου, έργο του σπουδαίου Σμυρνιού αρχιτέκτονα Ιγνάτιου Βαφειάδη, χαρακτηρίστηκε, κατόπιν ενεργειών της Μυρσίνης Αλεπουδέλη-Λεωνιδοπούλου, διατηρητέο νεότερο ιστορικό μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού. Είχαν προηγηθεί συζητήσεις επί συζητήσεων για την επόμενη μέρα του, όπως το ενδεχόμενο δωρεάς του στο Μουσείο Μπενάκη, οι οποίες ωστόσο δεν τελεσφόρησαν. Προικώο των γυναικών της οικογένειας, ξεκίνησε να οικοδομείται το 1908 και κατοικήθηκε περί το 1911. «Το σπίτι χτίστηκε σε οικόπεδο της προγιαγιάς μου, Αντιγόνης Ζανέλη, η οποία είχε τότε αρραβωνιαστεί ή παντρευτεί τον προπάππου μου Λουκή Γούτο, βαμβακέμπορο στο Κάιρο. Εκείνος ανέθεσε στον φίλο του Βαφειάδη τον σχεδιασμό του, καθότι οι σχέσεις με τη Σμύρνη τότε ήταν στενές. Περίτρανη απόδειξη της οικονομικής ευμάρειας της Λέσβου τον 19ο αιώνα, τα περισσότερα αρχοντικά που σώζονται σήμερα στη Μυτιλήνη ανήκαν σε εμπόρους με δραστηριότητα στην Οδησσό, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αίγυπτο, όπως ο προπάππους μου, ο οποίος περνούσε εκεί 6-8 μήνες τον χρόνο και ερχόταν τον υπόλοιπο καιρό για να δει τη γυναίκα του και τα παιδιά του, που ζούσαν στο νησί. Ο αδελφός της γιαγιάς μου, ο Κώστας, έφυγε για σπουδές στη Γαλλία, η αδελφή της η Μαρία πέθανε στη γέννα το 1925 κι έμεινε εκείνη ως η μοναδική κληρονόμος. Ένας από τους λόγους που το σπίτι διατηρήθηκε σε καλή κατάσταση είναι η «ελαφριά» χρήση του.
Η προγιαγιά μου έζησε εδώ μέχρι τον θάνατό της το 1956, ενώ η γιαγιά μου Αγλαΐτσα Γούτου, μόλις παντρεύτηκε τον Θόδωρο Αλεπουδέλη το 1929, έφυγε μαζί του για την Αθήνα, καθώς εκεί βρισκόταν το εργοστάσιο της σαπωνοποιίας. Οικογενειακώς επέστρεφαν πάντα τα καλοκαίρια», αναφέρει η Μαρίνα Λεωνιδοπούλου.
Οικογενειακά κειμήλια και Οδυσσέας Ελύτης
Εντός του αρχοντικού, μας αποκαλύπτεται η αστική Μυτιλήνη των αρχών του 20ού αιώνα μέσα από την επίπλωση, τις διακοσμητικές λεπτομέρειες, τις φίνες πορσελάνες διάσημων οίκων της Ευρώπης, τα οικογενειακά κειμήλια, το ίδιο το ύφος των χώρων, που δεν έχουν υποστεί την παραμικρή παρέμβαση και αποτελούν ντοκουμέντα μιας ολόκληρης εποχής. Υπάρχει ακόμη η δεσπέντζα, για παράδειγμα, το βοηθητικό δωμάτιο δίπλα στην κουζίνα που διέθεταν όλα τα αρχοντικά της πόλης μέχρι τις δεκαετίες 1930-40 για τη φύλαξη της παγωνιέρας, των προμηθειών σε τρόφιμα και χρήσιμων σκευών. Υπάρχει επίσης το υπόγειο πλυσταριό με τις σκάφες και το μεγάλο τζάκι, όπου το προσωπικό ζέσταινε το νερό για τις μπουγάδες. Και, βέβαια, ο χαζανές της πίσω αυλής, η οθωμανικού τύπου στέρνα που συγκέντρωνε το νερό για τις ανάγκες του κήπου και άλλες οικιακές χρήσεις.
Στεκόμαστε στα αριστοτεχνικά trompe-l’œil, τις γύψινες οφθαλμαπάτες στην οροφή και στους τοίχους, που παίζουν με τα όρια φαντασίας και πραγματικότητας. Στο ζευγάρι με τις χειροποίητες, χρυσοϋφασμένες νυφικές γόβες που δεν φορέθηκαν ποτέ, στα νοσταλγικά πορτρέτα των προγόνων.
Υπάρχει ακόμη η δεσπέντζα, το βοηθητικό δωμάτιο δίπλα στην κουζίνα που διέθεταν όλα τα αρχοντικά για τη φύλαξη της παγωνιέρας, των προμηθειών σε τρόφιμα και χρήσιμων σκευών. Και, βέβαια, ο χαζανές της πίσω αυλής, η οθωμανικού τύπου στέρνα που συγκέντρωνε το νερό για τον κήπο και άλλες οικιακές ανάγκες.
Στην κορνίζα με το μετάλλιο τιμής του Πανελλήνιου Συλλόγου Γυναικών προς την προγιαγιά Αντιγόνη για το εθελοντικό έργο της κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους αλλά και στο χειροποίητο χαλί της τραπεζαρίας που λόγω μεγέθους καθαριζόταν πάντα επιτόπου και κανείς δεν μπορεί να υπολογίσει πόσες υφάντρες χρειάστηκε να δουλέψουν η μια δίπλα στην άλλη για να ολοκληρωθεί μία και μόνη σειρά του. Κι ακόμα, στα αναθηματικά αντικείμενα για το μάτι, στις εκπληκτικής τέχνης σόμπες, των οποίων διασώζεται και το αρ νουβό κουτί όπου φυλάσσονταν τα προσανάμματα και στο χειροποίητο βελούδινο ντοσιέ διακοσμημένο με μεταξωτές κλωστές, τιρτίρια και τα αρχιγράμματα Λ.Γ., όπου ο Λουκής Γούτος ταξινομούσε την αλληλογραφία του.
του σιδηρουργείου Χαραλαμπίδη που την κατασκεύασε.
Κομμάτι της πολυδιάστατης ιστορίας του σπιτιού και ο Οδυσσέας Ελύτης, αδελφός του παππού της Μαρίνας Λεωνιδοπούλου και νονός του αδελφού της. «Ο μικρότερος από τα έξι αδέρφια του (πέντε αγόρια κι ένα κορίτσι, που πέθανε 20 ετών από ισπανική γρίπη) φιλοξενούνταν εδώ όπως και στο εξοχικό σπίτι του θείου του του Θρασύβουλου, στη Σουράδα, το οποίο κατά κανόνα προτιμούσε γιατί λόγω θέσης ήταν πιο ήσυχο και επίσης είχε τη θάλασσα από κάτω και μπορούσε να απολαμβάνει τα μπάνια του», λέει η Μαρίνα. «Τη λάτρευε τη Μυτιλήνη ο Ελύτης, ένιωθε ότι ήταν οι ρίζες του, και αυτό αποτυπώνεται και στην ποίησή του.
Επειδή κανένας άλλος αδελφός του δεν είχε παντρευτεί και δεν είχε αποκτήσει παιδιά, η μαμά μου ήταν χαϊδεμένη ανιψιά, με την οποία είχε εξαιρετική σχέση. Εκείνη τον είχε συνοδεύσει μάλιστα στην απονομή του Νόμπελ λογοτεχνίας μαζί με τον ποιητή Στρατή Πασχάλη. Τον θυμάμαι λοιπόν στο σπίτι μας, τόσο στη Μυτιλήνη όσο και στην Αθήνα, όπου ερχόταν ανελλιπώς κάθε Κυριακή. Και χαμογελώ από μέσα μου κάθε φορά που με ρωτούν πώς ήταν. Ένας κανονικός άνθρωπος ήταν ο Ελύτης, γειωμένος και προσηνής, που τον έφερναν σε αμηχανία τα δημόσια και στην πραγματικότητα δεν αγαπούσε καθόλου, μα καθόλου να απαγγέλλει ποίηση…»
«Θυμάμαι τον Έλύτη στο σπίτι μας, τόσο στη Μυτιλήνη όσο και στην Αθήνα, όπου ερχόταν ανελλιπώς κάθε Κυριακή. Και χαμογελώ από μέσα μου κάθε φορά που με ρωτούν πώς ήταν. Ένας κανονικός άνθρωπος ήταν, γειωμένος και προσηνής, που τον έφερναν σε αμηχανία τα δημόσια και στην πραγματικότητα δεν αγαπούσε καθόλου, μα καθόλου να απαγγέλλει ποίηση…»
Κεντρική φωτογραφία: H Maρίνα Λεωνιδοπούλου στο παράθυρο της κουζίνας, με θέα στον όμορφο κήπο.
