Γράφει ο Α. Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ
Δρ. Θεολογίας ΑΠΘ
Θεολόγος Καθηγητής
στο Πρότυπο Πειραματικό Γενικό Λύκειο Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου
Στο προηγούμενο άρθρο μου (ΚΥΡΙΑΚΗ 11 Μαΐου 2014), είχα επισημάνει ότι ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος – Κεραμεύς (Δράκια Πηλίου 1856 – Αγία Πετρούπολη 1912) υπήρξε εκείνος ο λόγιος του 19ου αιώνα που διακρίθηκε για το ερευνητικό του πάθος και τη δια βίου αφοσίωσή του στη μελέτη και καταγραφή νέων αρχειακών πηγών. Με το όνομά του συνδέεται ένας τεράστιος όγκος καταγραφής χειρογράφων, κυρίως της μεσαιωνικής και της περιόδου της Τουρκοκρατίας, ο οποίος απλώνεται σε σημαντικότατες βιβλιοθήκες της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Μεταξύ αυτών των βιβλιοθηκών συγκαταλέγονται και πολλές βιβλιοθήκες της Λέσβου, όπως της Μονής Λειμώνος και της βιβλιοθήκης του πάλαι ποτέ ιστορικού Γυμνασίου Μυτιλήνης, του οποίου συνέχεια σήμερα αποτελεί το Πρότυπο Πειραματικό Γενικό Λύκειο Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
Στη Λέσβο ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος – Κεραμεύς έφτασε τον Ιούλιο του 1883, στο πλαίσιο οργανωμένης ερευνητικής αποστολής, προς καταγραφή αρχειακού χειρογράφου υλικού. Έχοντας μαζί του τις αναγκαίες συστατικές επιστολές, μεταξύ των οποίων και του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄, βρέθηκε στο νησί μας και παρέμεινε σ’ αυτό μέχρι τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, όπου ερεύνησε τα πλούσια αρχεία της Μονής Λειμώνος, της Μονής Πυθαρίου και Υψηλού, των χωριών Μανταμάδου, Αγιάσου, Πλωμαρίου και Μολύβου, και βέβαια, του Γυμνασίου Μυτιλήνης, όπου σ’ αυτό διευκολύνθηκε από τους κορυφαίους φιλολόγους Γρηγόριο Βερναρδάκη και τον αδελφό του Δημήτριο.
Δεν ξέρω κατά πόσο σήμερα στον νεότερο πνευματικό κόσμο του νησιού μας είναι γνωστή η προσφορά του Παπαδοπούλου – Κεραμέως, πιστεύω όμως ότι η παρουσία ενός πνευματικού ανθρώπου περί τα τέλη του 19ου αιώνα εδώ, αποτύπωσε με τον καλύτερο τρόπο τον θησαυρό που διαφυλάσσουν αιώνες τώρα πνευματικά κέντρα του τόπου μας.
Η ΜΑΥΡΟΓΟΡΔΑΤΕΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
Η δίτομη αυτή έκδοση του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως στα 1884, υπό τον πρωτότυπο τίτλο Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη, αποτελεί ένα από τα κορυφαία έργα του Αθανασίου Παπαδοπούλου – Κεραμέως. Αποκλειστικά είναι έργο δικό του, αφού αποδέχθηκε την πρόσκληση του Θεοδώρου Α. Μαυρογορδάτου να αναλάβει το επίπονο ερευνητικό έργο, την καταγραφή και ενδεχομένως την απογραφή των «κατακειμένων» χειρογράφων σε βιβλιοθήκες της καθ’ ημάς Ανατολής. Η πρόσκληση αυτή γινόταν με επιστολή (10 Απριλίου 1883) του Μαυρογορδάτου προς τον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως, στην οποία ο ίδιος θεωρούσε εξαιρετικά επείγουσα την ανάγκη να καταγραφεί ο τεράστιος αριθμός των αποκείμενων χειρογράφων σε μοναστηριακές και άλλες βιβλιοθήκες, προς ωφέλεια και προαγωγή της ιστορικής επιστήμης. Γι’ αυτό καλούσε τον δραστήριο Σύλλογο να πάρει πρωτοβουλία, ούτως ώστε ειδικός εντεταλμένος επιστήμων να αναλάβει το παραπάνω έργο. Ο ίδιος μάλιστα ο Μαυρογορδάτος διάθεσε και το χρηματικό ποσό των 600 τ. λιρών με σκοπό ακόμη και την έκδοση του σχετικού καταλόγου.
Σε τακτική συνεδρίαση των μελών του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, στις 23 Απριλίου 1883, ο ερευνητής που ορίστηκε για τον σκοπό αυτό ήταν ο πολύς Αθανάσιος Παπαδόπουλος – Κεραμεύς, που μάλιστα υπέγραψε και ειδικό συμβόλαιο με δέκα όρους, μεταξύ των οποίων αναφερόταν αναλυτικά τι ακριβώς θα έπραττε στις βιβλιοθήκες που θα ερευνούσε[1]. Πρώτη αποστολή που του ανατέθηκε, ήταν αυτή στη Λέσβο, κατόπιν στον μαρτυρικό Πόντο, στη Θράκη και τέλος στη Μακεδονία. Γιατί προτιμήθηκε η Λέσβος, νομίζω ότι είναι πασιφανές. Προγενέστερη οργανωμένη έρευνα των πλούσιων αρχειακών της συλλογών δεν είχε μέχρι τότε γίνει. Συνεπώς, το πεδίο ήταν παρθένο και για πρώτη φορά χειρόγραφα και άλλο αρχειακό υλικό που φυλάσσεται στις βιβλιοθήκες της, επίσημα θα καταγραφόταν και θα έβλεπαν το φως της δημοσιότητας.
Έτσι, προήλθε ο πρώτος τόμος της Μαρογορδατείου Βιβλιοθήκης. Σ’ αυτόν καταγράφονται χειρόγραφες συλλογές λίαν σημαντικές για τον σημερινό ερευνητή και γνώστη της θεολογικής και ιστορικής γραμματολογίας, όπως λόγου χάριν, ένα σπάνιο Λεξικό του 1263 του αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας, δύο Γραμματικές του Μοσχοπούλου (15ος – 16ος αιώνας), καθώς και ένα Σχολικό Μαθηματάριο Ιβηρίτη μοναχού του 16ου αιώνα, αλλά και χειρόγραφα, στην πλειοψηφία τους Μαθηματάρια, των 18ου και 19ου αιώνων που βρίσκονται στη Μονή Λειμώνος[2], καθώς και μια σειρά χειρογράφων, 45 στον αριθμό, που απόκεινται στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου Μυτιλήνης, μεταξύ αυτών και ένα Τετραευαγγέλιο του 13ου αιώνα το οποίο, μαζί με την πλούσια βιβλιοθήκη του δώρισε σ’ αυτή ο λόγιος μητροπολίτης Μυτιλήνης Μελέτιος Φωτίου[3].
Στο πρώτο τμήμα της Μαυρογορδατείου Βιβλιοθήκης προτάσσεται σχετική έκθεση που αφορά στο ιστορικό της ανάθεσης του όλου έργου, αλλά δίνονται και πληροφορίες για το ιστορικό των μονών, με παράλληλη παράθεση καταλόγου μητροπολιτών και διακριθέντων ιεραρχών που έδρασαν σ’ αυτές. Τα χειρόγραφα που καταλογογραφούνται – ανέρχονται σε 460 – και που χρονολογικά κυμαίνονται μεταξύ του 9ου και 19ου αιώνα, περιγράφονται το καθένα αναλυτικά, γεγονός που καταδεικνύει τις πολύ καλές παλαιογραφικές γνώσεις που είχε ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος – Κεραμεύς. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι προηγούμενες καλές καταγραφές που είχε κάμει στη βιβλιοθήκη της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης τον είχαν καθιερώσει ως έναν αξιόλογο παλαιογράφο και ερευνητή.
Ο πρώτος, λοιπόν, τόμος της Μαυρογορδατείου Βιβλιοθήκης περιλαμβάνει τους καταλόγους χειρογράφων της Μονής Λειμώνος (σσ. 17-131), του Γυμνασίου Μυτιλήνης (σσ. 132-145), της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (σσ. 146-161) και αντίστοιχες «Σημειώσεις περί ετέρων Λεσβιακών κωδίκων» που απόκεινται στην Αγιάσο και τον Μανταμάδο (σσ. 162-171). Στις επόμενες σελίδες (σσ. 171-177) απαριθμούνται μερικά πρωτότυπα έγγραφα – 92 στον αριθμό – μολυβδόβουλα, σιγίλια και επιστολές που σώζονται στη Μονή Λειμώνος και που χρονολογικά επεκτείνονται μεταξύ των ετών 1486 και 1805[4], παροράματα, προσθήκες (σσ. 178-181) και σχετικές οδηγίες (σ. 182). Αναλυτικοί αλφαβητικοί πίνακες με ονόματα συγγραφέων, βίους, εγκώμια και τίτλους παρεμφερών κειμένων, ονόματα μουσικών και συνθετών εκκλησιαστικών ύμνων, ονόματα πατριαρχών, ιεραρχών, καλλιγράφων και αντιγραφέων, (183-212) κλείνουν τον πρώτο τόμο, προσφέροντας στον σημερινό ερευνητή ένα πρώτο βασικό βοήθημα, με την απαραίτητη διευκόλυνση που παρέχουν οι παρατιθέμενοι ειδολογικοί αναλυτικοί πίνακες, για θέματα που σχετίζονται με τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή γραμματολογία. Όσοι σήμερα καταγίνονται με αρχειακή έρευνα – μεταξύ αυτών και ο γράφων – νομίζω ότι κατανοούν απόλυτα το πόσο χρήσιμη υπήρξε αυτή η συμβολή του Αθανασίου Παπαδοπούλου – Κεραμέως για επιστήμες, όπως η Θεολογία, η Ιστορία, η Φιλολογία και η Παλαιογραφία.
Ο δεύτερος τόμος της Μαυρογορδατείου Βιβλιοθήκης περιλαμβάνει αυτούσιες εκδόσεις κειμένων, όπως ο βίος του αγίου Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως του Ομολογητού (σσ. 1-17), επιστολές του Θεοφάνους Μηδείας και του Γεωργίου Αμιρούτζη (σσ. 18-35), εγκώμια και λόγους του Ιωάννου Ευχαΐτων και του Φιλοθέου Σηλυβρίας (σσ. 36-63), καθώς έγγραφα και συγγράμματα πολλών βυζαντινών λογίων, όπως του αγίου Μάρκου Ευγενικού και του αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου (σσ. 64-106), με τα απαραίτητα βέβαια, παροράματα και τις αντίστοιχες προσθήκες (σ. 122).
Εκεί, βέβαια, που πρωτοτυπεί ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος – Κεραμεύς είναι η περιγραφή των χειρογράφων. Περιγράφει αναλυτικά κάθε χειρόγραφο, ακόμη και χειρόγραφα με διαφορετικό περιεχόμενο που είναι συσταχωμένα, δίνει τις ακριβείς διαστάσεις τους, αναφέρει το είδος του χειρογράφου (διφθέρα, μεμβράνινο, χαρτώο), τον αριθμό των φύλλων και τη χρονολογία που γράφτηκε.
ΕΠΙΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Αδιαμφισβήτητο είναι το γεγονός ότι ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος – Κεραμεύς, αποτελεί εκείνη την περίπτωση Έλληνα λογίου, χάρη στον οποίο τέθηκαν οι μετέπειτα βάσεις καταγραφής χειρογράφου αρχειακού υλικού. Αν η υγεία του δεν κλονιζόταν – αξιοσημείωτη στην περίπτωση αυτή είναι μια επιστολή του (1η Φεβρουαρίου 1910) προς τον Λέσβιο Ακαδημαϊκό Γρηγόριο Παπαμιχαήλ, στον οποίο περιγράφει την ταραγμένη υγεία του, που σταδιακά σε νεαρή ηλικία τον οδήγησε στο θάνατο – σίγουρα θα πρόσφερε περισσότερα στη θεολογική και φιλολογική επιστήμη. Παρά ταύτα, ολάκερο το έργο του υποδηλώνει τεράστια συναίσθηση ευθύνης και επιστημονικής οργάνωσης.
[1] Γ. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ, Ο EmileLegrand και η Ελληνική Βιβλιογραφία. Αρχειακή Μελέτη, εκδ. Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2011, 155-156.
[2] ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΣΠΑΝΟΣ, «Η συλλογή χειρογράφων της Μονής Λειμώνος», Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου: Ιερά Μονή Λειμώνος. Ιστορία – Παλαιογραφία – Τέχνη, Επιστημονική Επιμέλεια Απόστολος Σπανός – Αθανάσιος Καλαμάτας, εκδ. Μπαρτζουλιάνος, Αθήνα 2009, 37.
[3] Καλή παρουσίαση του χειρογράφου αυτού βλ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ, «Τα επίτιτλα ενός τετραευαγγέλλου της “ομάδος της Νίκαιας”», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 9(1977-1979)133-141 και πίνακες 33-36.
[4] Γ. ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ, Ο EmileLegrand και η Ελληνική Βιβλιογραφία, 160.
