Η κούκλα, ένα αντικείμενο μετάβασης, ένα φυλακτό που μας συντροφεύει στα παιδικά μας χρόνια δημιουργώντας μια αίσθηση ασφάλειας και τρυφερότητας, είναι ένα παιχνίδι με ιστορία πολλών χιλιάδων ετών. Στην αρχαία Ελλάδα η κούκλα ονομαζόταν πλαγγόνα και στο Βυζάντιο νέννος ή νιννί. Επί τουρκοκρατίας, η κουτσούνα ξύλινη ή υφασμάτινη ή ακόμη και από ζυμάρι χαριζόταν στην κόρη για να την προστατεύει από τις αρρώστιες. Πάνινες, ξύλινες, κοκάλινες ή πορσελάνινες, παραγεμισμένες με άχυρα όπως τα παλιά χρόνια και σίγουρα πλαστικές οι κούκλες μοιράζουν χαμόγελα και ζεστασιά σε όλα τα παιδιά του κόσμου. Τι γίνεται όμως μετά το τέλος του παιχνιδιού και όταν δεν υπάρχει η δυνατότητα ανακύκλωσης σε μικρότερα αδέρφια αλλά και όταν η υπεραφθονία των εργοστασιακών παιχνιδιών καθιστά τις παλιές μας κούκλες ανεπιθύμητες;
Η κεραμίστρια Βάσω Καζλάρη έχει βάλει στόχο να μην αφήσει καμία κούκλα «αδέσποτη», όπως λέει αφού μέσα από μια τρυφερή συνήθεια που έγινε χόμπι και μια τεράστια πλέον συλλογή, αναλαμβάνει να τους δώσει μια δεύτερη ζωή! Γνωστή για τη φιλοζωική της δράση με τον πρώτο φιλοζωικό σύλλογο της Λέσβου «ο Πάνας», η Βάσω με τον σύζυγό της Σωτήρη επέλεξαν τη Λέσβο ως μόνιμο τόπο κατοικίας στα τέλη της δεκαετίας του 80. Φεύγοντας από τη Θεσσαλονίκη οριστικά το 1989 μετέφεραν στον Μόλυβο, το εργαστήριο κεραμικής που είναι το μεράκι τους και η κύρια ενασχόλησή τους. Ανάμεσα σε περίτεχνα κεραμικά και άλλα παλιά αντικείμενα αντίκες στο σπίτι της Βάσως, μαζί με πολλές πανέμορφες γάτες και μια σκυλίτσα “κατοικούν” επίσης η Λούσυ, η Πηνελόπη, η Ορλαντίνα, ο Σπιρτούλης , ο Λίνος και άλλες περίπου 150 κούκλες που η κάθε μία έχει τη δική της ιστορία!
Όλα ξεκίνησαν πριν από πολλά χρόνια με τις παιδικές της κούκλες τις οποίες, όπως μας λέει είχε μια δυσκολία να αποχωριστεί. «Είχα μια αγάπη στις κούκλες από τη μάνα μου. Είχε κι εκείνη αδυναμία σε αυτές και είχε κρατήσει κι ένα – δυο δικές της. Τότε οι κούκλες αυτές, οι πλαστικές με το κεφάλι το κοκάλινο ήταν φτηνές και είχαν οι άνθρωποι τη δυνατότητα να αγοράσουν μια τέτοια στο παιδί τους. Έτσι πήγαινε θυμάμαι η μάνα μου στο παζάρι του Σεπτεμβρίου στη Λάρισα και μου έπαιρνε μια κούκλα. Όμως η πραγματική αρχή αυτής της συλλογής έγινε από τα σκουπίδια.
Γιατί δεν μπορώ να δω κούκλα πεταμένη! Για μένα είναι όπως με τα αδέσποτα. Όπως δηλαδή χαρίζει κάποιος σε ένα παιδάκι κάτι κι εκείνο το βαριέται και μετά το πετάει και μετά αυτό συνεχίζει να “ζει” στα σκουπίδια. Ε, εγώ δεν μπορώ να τις βλέπω έτσι πεταμένες και σε κακή κατάσταση οπότε άρχισα να τις μαζεύω!
Με τα χρόνια άρχισα να παρατηρώ έξω κι έβλεπα ότι άφηνε ο κόσμος τις κατεστραμμένες τους κούκλες. Είχα κι έναν φίλο στη ανακύκλωση που του έλεγα όπως και να ναι θα τις μαζεύεις και θα μου τις φέρνεις. Οπότε η συλλογή δεν έχει να κάνει ούτε με την χρηματική αξία της κούκλας, ούτε με τον κατασκευαστή ούτε με το υλικό ή τη χρονολογία κατασκευής της αλλά έχει να κάνε με το να ξαναδίνεις ζωή σε κάτι από τα σκουπίδια. Γι’ αυτό και οι αγαπημένες μου είναι οι πιο ευτελείς, οι πλαστικές κούκλες αυτές με τα κοκάλινα κεφάλια».
Η πολύτιμη συνδρομή των φίλων
Σήμερα με τη βοήθεια φίλων που ξέρουν το χόμπι της έχει μια αξιοθαύμαστη συλλογή από περίπου 150 κούκλες που η κάθε μια έχει τη θέση στο σπίτι. Παραδοσιακές ελληνικές κούκλες, κούκλες με χειροποίητα ενδύματα από το Αϊβαλί και την Πέργαμο, την Ταϊλάνδη, κούκλες από την Αγγλία που της χάρισαν αγαπημένοι φίλοι, κούκλες της δεκαετία του 50 που έφερναν ναυτικοί από διάφορες χώρες που δεν παράγονταν στην Ελλάδα και κυρίως πλαστικές κούκλες της δεκαετίας του 60 που όλες βρέθηκαν κάποια στιγμή στα σκουπίδια, σήμερα λάμπουν, πεντακάθαρες και περιποιημένες και ντυμένες από τα χεράκια της Βάσως!
«Η πόρτα μου χτυπάει συχνά και στο κατώφλι βρίσκεται ένας φίλος με μια κούκλα. Όπως ο φίλος μου ο Γιώργος βρήκε χρόνια μια κούκλα, σαν τέρας μέσα στα χώματα στο βουνό, την κράτησε και μετά δέκα χρόνια μου την έφερε επειδή έμαθε ότι τις μαζεύω. Είναι τύπου Barbie που δεν τις πολυσυμπαθώ αλλά όπως και να ‘χει , δύσκολα θα αρνηθώ σε μια κούκλα. Για παράδειγμα, έπρεπε να ξεφορτωθώ μια γιατί ήταν σε κακό χάλι και είπα στον Σωτήρη να πάει να την πετάξει γιατί εγώ δεν μπορούσα! Ευτυχώς είχα τη χαρά να μου χαρίσουν μια όμορφη βιτρίνα και είχα κι εγώ άλλη μια παλαιότερη και εκεί είναι συγκεντρωμένες οι περισσότερες κούκλες που δεν διακοσμούν κάποια μέρη του σπιτιού. Γιατί κατανοώ ότι δεν είναι εύκολο για όλους να δεχτούν την παρουσία μιας κούκλας σε έναν χώρο. Πολλοί τρομάζουν (πράγμα που δεν καταλαβαίνω) και τις συνδέουν με θρίλερ ενώ άλλοι νιώθουν αμήχανα. Γι αυτό κι εγώ πάντα ρωτώ τον σύντροφό μου όταν πολλαπλασιάζονται και του λέω πως αν αρχίσουν να “ενοχλούν” να τις πάρω. Όμως αυτός για να δικαιολογήσει ίσως το ασυνήθιστο χόμπι μου, μου λέει χαριτολογώντας “άφησέ τες, αν τις διώξεις τι παρέα θα χουμε τότε!”
Η ανάπλαση της κούκλας
Μετά την περισυλλογή τους από τον δρόμο, ξεκινάει η φροντίδα, όπως μας λέει η Βάσω που φτιάχνει όλα τα ρούχα ραμμένα στο χέρι. Τα περισσότερα τα έραψε κατά τη διάρκεια της καραντίνας όταν κλεισμένη όπως όλοι στο σπίτι έψαχνε κάτι για να περάσει την ώρα της δημιουργικά. Όμως τότε ήταν δύσκολο να προμηθευτεί υφάσματα και έραβε ρετάλια από παλιά σεντόνια, τούλια, κορδέλες ζαχαροπλαστείου και ότι μπορεις να φανταστείς αλλά και κεντημένα με το βελονάκι ρουχαλάκια όπως για τις μεγάλε αυτές κούκλες τις «βαρέων- βαρών»!
«Για να ετοιμαστεί μια κούκλα που έχει βρεθεί ταλαιπωρημένη με σπασμένα μέλη, με πολύ μπερδεμένα μαλλιά, χρειάζεται κάποια δουλειά . Έχει πολύ ενδιαφέρον να βρίσκω λύσεις, αλλά δεν βρίσκω πάντα γιατί δεν έχω κάποια ειδίκευση. Είναι όμως πολύ ωραίο να καταφέρνεις να αναζωογονήσεις κάτι που πριν ήταν απλά ένα σκουπίδι Είναι ωραίο να πλένω, να σιδερώνω και να επιδιορθώνω σκισμένα ρούχα, παλιά παπουτσάκια, ή να τα φτιάχνω εξ αρχής. Για πρώτη πρόσφατα πήγα στον τσαγκάρη τον κ.Παναγιωτη, ο οποίος είναι εξαιρετικός, τα παπουτσάκια μιας κούκλας να μου βάλει σόλες. Και το έκανε ο άνθρωπος ,και είναι χάρμα”
Η ιστορία της γιαγιάς Χριστούλας
Όμως η μεγαλύτερη χαρά ήρθε από τα ρούχα που έφτασαν στα χέρια της από τη Γιαγιά Χριστούλα! Ήταν σαν να κέρδιζε το λαχείο! Εφτά κιλά ρούχα σε όλα τα μεγέθη από μια κυρία που έραβε για βιοτεχνία! Την ιστορία τη διηγήθηκε στο προφίλ της στο facebook:
“Πριν από κάποιους μήνες λοιπόν, μία πολύ καλή μου φίλη ,κλήθηκε να βοηθήσει σε άδειασμα σπιτιού για να νοικιαστεί. Στο σπίτι αυτό ζούσαν δύο μεγάλες γυναίκες , αδελφές, που έφυγαν από τη ζωή. Δύο παλιού τύπου αρχοντονοικοκυρές με τις τότε προίκες και όλα τους τα καλά, εργόχειρα, έπιπλα, γυαλικά, ρουχισμό. Έγινε κατανομή και τα πράγματα προωθήθηκαν κατά τον καλλίτερο τρόπο ,αν αυτό σας ησυχάζει. Όπου ξαφνικά ,μέσα σε ένα μπαούλο που είχε μείνει κλειστό για πάρα πολλά χρόνια , βρέθηκε ο θησαυρός που αφορά εμάς.: Ρουχακια για κούκλες όλων των μεγεθών, όλων των ποιοτήτων και χρωμάτων.
Η μία κυρία που το όνομα της ήταν Χριστουλα, έραβε αυτά τα αριστοτεχνικά μικρορουχάκια για βιοτεχνίες που τότε έφτιαχναν πανέμορφες Ελληνικές κούκλες. Εκεί βρέθηκαν και οι κλωστές, τα κουμπιά, υφάσματα και άλλα υλικά.
Εκείνη έραβε, θα έντυνε τις κούκλες, και τις παρέδιδε έτοιμες. Και αυτό ως το 1995 όταν η αξιαγάπητη με τα χρυσά χεράκια γιαγιά Χριστουλα, άφησε τις μηχανές της, τα πολύχρωμα μασουράκια της, τα κουμπιά της στα τσίγκινα κουτιά και πέταξε για άλλον παραμυθένιο κόσμο. Τα ρουχαλάκια της γιαγιάς Χριστούλας ήρθαν σ ένα μεγάλο κουτί, δώρο στις πρώην ταλαιπωρημένες, κακοπαθημένες, πεταμένες στις χωματερές κούκλες. Ούτε αυτές μπορούν να το πιστέψουν, ούτε εγώ η ίδια και πάντα θα την μνημονεύουμε!”
‘Έκθεση κούκλας και παλιού εκπαιδευτικού υλικού
Έτσι με την ιστορία της γιαγιάς Χριστούλας τελείωσε και η ξενάγηση στον θαυμαστό κόσμο της κούκλας που συντηρεί “στη ζωή”, η Βάσω που μοιράστηκε μαζί μας και την επιθυμία της να δουν πολλά περισσότερα μάτια τη συλλογή της. “Ναι και βέβαια θέλω να τις βλέπουν και οι άλλοι τις κούκλες και σκέφτομαι πάντα τι θα τις κάνω. Είχα λοιπόν πάρει την άδεια να κάνω μια έκθεση στο Ταρσί Χαμάμ με πολύ παλιά κεραμικά, τις κούκλες και παλιό εκπαιδευτικό υλικό αλλά ακυρώθηκε λόγω της πανδημίας και πρέπει να επαναπρογραμματιστεί για να μπορούν να τις δουν τα παιδιά ώστε να καταλάβουν την έννοια της ανακύκλωσης των πραγμάτων ότι δεν τα πετάμε αλλά μπορούμε να τους δώσουμε τελικά μια δεύτερη ζωή!
Οι χειροποίητες κούκλες στο βάθος του χρόνου και οι συμβολισμοί τους- Μουσείο Μπενάκη
Στην Αρχαία Ελλάδα η κούκλα ονομαζόταν πλαγγόνα και είχε τελετουργική χρήση. Συνήθως οι πλαγγόνες ήταν φτιαγμένες από πηλό και είχαν περίτεχνα χτενίσματα. Τα ρούχα τους ήταν ζωγραφισμένα αλλά υπήρχαν και περιπτώσεις που τις έντυναν με πάνινα ρούχα. Εκτός από παιχνίδι, η πλαγγόνα σχετιζόταν με την ενηλικίωση των κοριτσιών και το ρόλο τους ως γυναίκες στην κοινωνία ενώ η τελετουργική τους υπόσταση εκφραζόταν με την προσφορά τους στη θεά Άρτεμη την παραμονή του γάμου τους ως σύμβολο της αγνότητάς τους. Με τις λέξεις «νύμφη και κόρη» οι κούκλες αποκτούσαν το συμβολικό τους χαρακτήρα. Η εξέλιξη της πλαγγόνας από ειδώλιο σε κούκλα έγινε με την κατασκευή των κινούμενων άκρων τους – αρθρωτή κούκλα – τα οποία ενώνονταν με κλωστή με το κυρίως σώμα (νευρόσπαστα). Αναφέρονται και ως «δαίδαλα» αφού η κατασκευή τους αποδίδεται στο Δαίδαλο.
Στο Βυζάντιο η κούκλα ονομαζόταν «νέννος» ή «νιννί» και ήταν φτιαγμένη από πηλό, κερί ή γύψο.
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ο πατέρας βοσκός σκάλιζε την Κουτσούνα (κουτσουνό-ξυλα). Η κουτσούνα κρατούσε στα χέρια της κάποιο σύμβολο χριστιανικής λατρείας και ο πατέρας τη χάριζε στην κόρη σαν φυλαχτό, είχε δηλαδή συμβολικό χαρακτήρα προστασίας.
Οι μητέρες και οι γιαγάδες έφτιαχναν κούκλες για τα παιδιά με ότι περίσσευε από το νοικοκυριό όπως υφασμάτινα κουρέλια, κάλτσες γεμισμένες με άχυρα ή ζυμάρι. «Κουτσούνες» είναι επίσης οι υφασμάτινες κούκλες που έφτιαχναν οι μητέρες στις κόρες με σκοπό να τις μυήσουν στη μητρότητα. Η νονά χάριζε στη βαφτισιμιά της μια πάνινη κούκλα την οποία εκείνη κρατούσε μέχρι την ημέρα του γάμου της. Στην εφηβεία το κορίτσι αποκτούσε ακόμα μια κούκλα, φτιαγμένη από τις γυναίκες της οικογένειας η οποία ήταν ντυμένη με την τοπική νυφική φορεσιά και τη φύλαγε το κορίτσι στα προικιά του.
Στο μουσείο παιχνιδιών Μπενάκη εκτίθενται παραδοσιακές υφασμάτινες κουτσούνες από τη Σαντορίνη. Ανάμεσά τους και μια μαύρη φτιαγμένη από Αφρικανή νταντά για το παιδάκι που κρατούσε.
Κούκλα παιχνίδι, κούκλα χαρακτήρας, κούκλα σύμβολο, κούκλα πρωταγωνίστρια, ο ρόλος της κούκλας με τις παραδόσεις και τα έθιμα του ελληνικού λαού και τόσοι άλλοι ρόλοι για το διαχρονικό σύμβολο της γυναικείας ταυτότητας.
