Της Ανθούλας Δανιήλ
Δρ. Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, κριτικός, συγγραφέας
Το Λεσβιακό Ημερολόγιο είναι θεσμός. Δεν έχει νόημα πια να υπενθυμίσουμε ποιο είναι το έτος που διανύει αυτός ο θεσμός. Το νόημα είναι ότι συνεχίζει ακάθεκτο με το δριμύ της πολιτισμικής επίθεσης να χτυπά το κακό που χτυπά τη χώρα και το νησί της Λέσβου. Ο άξιος και εμπνευσμένος Επιμελητής του Λεσβιακού Ημερολογίου 2016, όπως και όλων των προηγούμενων ετών, Παναγιώτης Σκορδάς γράφει τον Πρόλογο, αφού προβάλλει ως μότο τους στίχους του Μανόλη Αναγνωστάκη που δεν παραδέχεται την ήττα, απλώς λέει «Έβλεπα τώρα πόσα κρυμμένα τιμαλφή έπρεπε να σώσω πόσες φωλιές νερού να συντηρήσω μέσα στις φλόγες». Οι στίχοι παρέχουν ελπίδα. Αυτή την ελπίδα έρχεται να περισώσει ο λαός της Λέσβου, ο οποίος πέρα από τα δικά του τοπικά προβλήματα πρέπει να αντιμετωπίσει το ρεύμα των προσφύγων και μεταναστών, ένα πρωτοφανές κύμα αδιανόητο, ανυποχώρητο και αδύνατο να εμποδιστεί. Κι ο λαός συμμετέχει και τρέχει και βοηθάει.
Όταν στο Άξιον Εστί ο μεγάλος μας Οδυσσέας Ελύτης είχε πει «Όπου και να σας βρίσκει το κακό αδελφοί μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη» τοποθετούσε στη σωστή βάση της τη δύναμη της ηθικής φωνής. Αυτή η φωνή στη Λέσβο διευρύνεται. Τώρα που η Ελλάδα βρίσκεται και πάλι στα στενά και η Λέσβος μαζί και η Κως και η Λέρος και άλλα νησιά βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της υποδοχής των θλιμμένων, εκπατρισμένων, βασανισμένων, πενθούντων μπορούμε να διευρύνουμε τον κατάλογο, πιάνοντας το νήμα από τη Σαπφώ και τον Αλκαίο, τον Μυριβήλη και τον Εφταλιώτη και φτάνοντάς το στους σύγχρονούς μας με το πιπεράτο πνεύμα Στρατή Αναστασέλη και τον Γιαννακό Βόμβα ή Γιάννη Αλύτη. Ωστόσο έχουμε αφήσει καμιά χιλιάδα ακόμα σημαντικούς ανθρώπους που με το έργο τους δικαιώνουν τη φήμη που φέρει το νησί. Ο πολιτισμός του είναι ο μόνος δρόμος.
Δείγμα αυτού του δρόμου μας δίνει το ωραίο Ημερολόγιο με το πλούσιο όπως πάντα υλικό του σε όλους τους τομείς της επιστήμης και της τέχνης. Όμως ο χρόνος ήταν δύσκολος και οι πανηγυρισμοί μοιάζουν ασεβείς για θέματα άλλα. Εκείνο που κυριαρχεί είναι το θέμα των προσφύγων και των μεταναστών.
Το Ημερολόγιο αφιερώνει σελίδες στο κείμενο του Στρατή Μπαλάσκα «Νυκτερινή περιπολία» στο «δρόμο του Αρίωνα», ένα οδοιπορικό που απαιτεί γερά νεύρα για να δεις ότι στο δρόμο του Αρίωνα τα δελφίνια έχουν μεταμορφωθεί σε εκατοντάδες βάρκες με θαλασσοπνιγμένους, κομμένα χέρια, σπασμένα πόδια, μωρά που κλαίνε. «Πόσο μαγικά θα μπορούσε να είναι όλα εδώ κάτω στο κάστρο των Γατελούζων, στη γειτονιά της αρχαίας Μηθυμναίας γης;». Πόσο ψύχραιμα διαβάζει κανείς τούτες τις γραμμές;
Κι έπειτα είναι ο Χριστόδουλος Τσακιρέλλης που παρουσιάζει τη «ζεστή ΑΓΚΑΛΙΑ του παπά Στρατή Δήμου», του οποίου το σκίτσο με το άψυχο σώμα ενός παιδιού στην αγκαλιά έκανε το γύρο του κόσμου. Γιατί ο φωτισμένος αυτός ιερέας έβλεπε ανθρώπους όχι φυλές ή θρησκείες. «Ο δικός μου Θεός είναι Θεός αγάπης και συγχώρεσης» έλεγε. «Δε βλέπει ούτε φύλο, ούτε φυλή, ούτε θρησκεία». Πέθανε νικημένος από τον καρκίνο, αφήνοντας παρακαταθήκη την «Αγκαλιά» του στους συνεχιστές του έργου του.
Ο Δημήτρης Γέρος φωτογραφίζει πρόσφυγες και μετανάστες στην Παναγιούδα. Σε μια θάλασσα βρώμικη, γεμάτη από σάπια ξύλα και σκουπίδια. Το σκηνικό θυμίζει Γιώργο Σεφέρη: «Μα τι γυρεύουν οι ψυχές μας ταξιδεύοντας / πάνω στα σαπισμένα θαλάσσια ξύλα από λιμάνι σε λιμάνι» (Μυθιστόρημα Η΄) ή «σπασμένα ξύλα από ταξίδια που δεν τελείωσαν» (Μυθιστόρημα Ι΄). Εκατό χρόνια πριν, πάλι τα ίδια και τα ίδια. Σήμερα, εκεί που κανείς δεν κολυμπάει εκεί τσαλαβουτούσαν ή απλώς πλένονταν, εκεί πόζαραν στο φακό οι περιμένοντες να φύγουν της γης οι θλιμμένοι. Από τα στιγμιότυπα εκείνα ο Γέρος συνέστησε μια μικρή συλλογή: Το κοριτσάκι που μπαινόβγαινε με τα ρούχα στο νερό για να δροσιστεί. Πώς αντέχεται το βλέμμα ενός τέτοιου παιδιού, πέστε μου. Νεαρά αγόρια που πλατσούριζαν, ο νεαρός με το στεφάνι στο κεφάλι, όχι για να δοξαστεί αλλά για να δροσιστεί, όπως και ο άλλος που είχε βάλει τη σημαία της χώρας του στο κεφάλι για να προφυλαχτεί από τον καυτό ήλιο. Μια νέα χρήση της σημαίας πέρα από τις ήδη γνωστές στα γήπεδα.
Α! η τελευταία φωτογραφία είναι μια ομάδα καλοβαλμένων Σύριων που πήγαιναν στο δρόμο «με τραγούδια και παλαμάκια σαν να ήταν φίλαθλοι που πήγαιναν να παρακολουθήσουν τον αγώνα τον οποίο ήταν σίγουροι, πως θα κέρδιζε η ομάδα τους». Το Ημερολόγιο είναι γεμάτο με ύλη καλλιτεχνική και επιστημονική που αγγίζει όλα τα πεδία, από τις εισαγωγικές φωτογραφίες του Στρατή Τσουλέλλη μέχρι τα ποιήματα τα πρωτότυπα πεζά κείμενα, τις επιστημονικές μελέτες. Όλα σωστά και επιμελώς τοποθετημένα, στο όμορφο νησί. Α! Να θυμίσουμε πως Παναγιούδα σημαίνει μικρή Παναγία ή εικονισματάκι Παναγίας. Είναι το κάποτε όμορφο προάστιο με τις ροδιές, γενέθλιο του Παναγιώτη Αλεπουδέλλη, πατέρα του Οδυσσέα Ελύτη. Ποιες ήταν οι εμπειρίες του ποιητή όταν έγραφε:
Ω Καιροί που στρεβλώσατε το ουράνιο τόξο, κι απ’ το
ραμφί του σπουργιτιού αποσπάσατε το ψίχουλο, και
δεν αφήσατε μήτε μια τόση -δα φωνούλα καθαρού νερού
να συλλαβίσει στη χλόη την αγάπη μου,
Εγώ που αδάκρυτος υπόμεινα την ορφάνια της λάμψης
Ω Καιροί, δεν συγχωρώ.
(«Ο άλλος Νώε»).
Οι Καιροί πάντως είναι ίδιοι, δυστυχώς, αλλά και η Λέσβος και οι Λέσβιοι ίδιοι ευτυχώς. Συγχαρητήρια.
Παναγιώτης Σκορδάς (επιμ.), Λεσβιακό Ημερολόγιο 2016. Γράμματα-Τέχνες-Πολιτισμός, Εκδόσεις Αιολίδα, Μυτιλήνη
