Το φετινό καλοκαίρι θυμίζει πολύ εκείνο του 2015, οπότε τα νησιά του Αιγαίου (κυρίως, Λέσβος, Χίος, Κως, Λέρος, Σάμος) δέχθηκαν ένα τεράστιο κύμα προσφύγων, που ξεπερνούσε κατά πολύ τις υπάρχουσες δυνατότητές τους σε υποδοχή και φιλοξενία.
Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (www.data.unhcr.org/mediterranean), αλλά και τις επίσημες αρχές (Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη και Αστυνομικές Διευθύνσεις Β. & Ν. Αιγαίου: http://asylo.gov.gr/wp-content/uploads/2019/08/Greek_Asylum_Service_data_July_2019_gr.pdf), αν και οι προσφυγικές ροές στην Ανατολική Μεσόγειο για το εξάμηνο Ιανουαρίου – Ιουνίου 2019 ήταν εμφανώς μειωμένες σε σχέση με τα αντίστοιχα διαστήματα των περασμένων ετών (2016-2018), εντούτοις, τον Ιούλιο, τον Αύγουστο και στις αρχές Σεπτεμβρίου παρουσιάστηκε μια εκτίναξη των αφίξεων, κυρίως από τα παράλια της Τουρκίας στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (βλ. επίσης και καταγραφές των ΜΜΕ, όπως ενδεικτικά: https://www.documentonews.gr/article/ayxhmenes-paramenoyn-oi-prosfygikes -roes-sto-boreio-aigaio,https://www.tovima.gr/2019/09/06/society/xoris-telos-oi-prosfygikes -roes-sto-v-aigaio-341-prosfyges-se-2-meres/, https://www.thetoc.gr/ koinwnia/ article/boreio-aigaio-eftasan-424-neoi-prosfuges-mesa-se-12-wres, ).
Την ίδια στιγμή που ο Ερντογάν απειλεί για μια ακόμα φορά ευθέως Ευρώπη και Ελλάδα με το άνοιγμα της «κάνουλας» των προσφύγων, η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) σκληραίνει τη στάση της στο «προσφυγικό» ζήτημα, κάνοντας ολοένα και συχνότερα λόγο για «παράνομη μετανάστευση» και «προστασία των ευρωπαϊκών συνόρων» (βλ. και δήλωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 28ης Ιουνίου του 2018).
Ταυτόχρονα, η δραστική περικοπή στη χρηματοδότηση επισιτιστικών και υγειονομικών προγραμμάτων από διεθνείς οργανισμούς (π.χ. την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες) έχει χειροτερεύσει την ήδη κρίσιμη κατάσταση των προσφύγων σε όλη τη Μ. Ανατολή, και σίγουρα θα δημιουργήσει ακόμα μεγαλύτερα προσφυγικά ρεύματα προς την Ευρώπη (βλ. http://www.unhcr.gr/nea/article/cee62eadb22d1a47dda45b5a49f9bda7 /ypatiarmosteia-oie.html).
Τα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (Κ.Υ.Τ., ή αλλιώς «hotspots») στα νησιά είναι υπερπλήρη, ορισμένα υπερβαίνοντας κατά πολύ τις δυνατότητες φιλοξενίας (χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Μόριας στη Λέσβο, με χωρητικότητα κάτω των 3 χιλιάδων ατόμων, η οποία φιλοξενεί γύρω στα 13 χιλιάδες άτομα, ή του ΚΥΤ της Σάμου, το οποίο έχει χωρητικότητα 650 ατόμων και φιλοξενεί άνω των 4.800 άτομα [βλ: https://infocrisis.gov.gr/5965/yp-prostasias-tou-politi-apotyposi-tis-ethnikis-ikonas-katastasis-gia-to-prosfygiko-metanasteftiko-zitima-tin-10-9-2019/]). Η κατάσταση αυτή κυοφορεί τον άμεσο κίνδυνο της παραβίασης θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών τρίτων χωρών, όπως η προστασία από την απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση και η εξασφάλιση ενός ελάχιστου επίπεδου αξιοπρεπούς διαβίωσης (βλ. και πρόσφατη ΕΚΘΕΣΗ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Ε.Ε.Δ.Α. ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ, σελ. 10). Στην ενδοχώρα, οι δομές φιλοξενίας, οι οποίες στήθηκαν για να αντιμετωπίσουν μια επείγουσα κατάσταση το 2016, είναι υποστελεχωμένες και λειτουργούν χωρίς συγκεκριμένο πλαίσιο ανά δομή καθώς δεν έχουν εκδοθεί ακόμα Κανονισμοί Λειτουργίας για όλες (στο ίδιο σελ. 11∙ επίσης στο https://adedy.gr/domes-prosfygwn-31082018/ ).
Είναι, επίσης, γνωστό εδώ και καιρό ότι οι συνθήκες στις οποίες κρατούνται τα ασυνόδευτα ανήλικα σε όλη την επικράτεια, και ειδικότερα στα νησιά του Ανατ. Αιγαίου είναι απαράδεκτες. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Ε.Κ.Κ.Α.), 1.766 ασυνόδευτοι ανήλικοι φιλοξενούνται σε δομές μακροχρόνιας ή προσωρινής φιλοξενίας, ενώ 2.444 παιδιά παραμένουν εκτός δομών φιλοξενίας, εκ των οποίων 233 βρίσκονται σε «προστατευτική φύλαξη» και 1.115 σε άτυπες/επισφαλείς συνθήκες στέγασης (σε διαμερίσματα με άλλους, σε καταλήψεις, σε αστεγία) (βλ.: http://www.ekka.org.gr/index.php/2018-05-08-09-50-30). Όσα είναι σε ΚΥΤ (γύρω στα 1.500 άτομα σύμφωνα με το Υπ. Προστασίας του Πολίτη: http://asylo.gov.gr/wp-content/uploads/2019/08/Greek_Asylum_Service_data_July_2019_gr.pdf), αν και θα ανέμενε κανείς να προστατεύονται επαρκώς, αντιμετωπίζουν πολλαπλά προβλήματα. Πολλά από αυτά είναι φυλακισμένα για πολλές μέρες και δεν μπορούν να πάνε πουθενά, σιτίζονται ανεπαρκώς και δεν έχουν νομική και ψυχολογική υποστήριξη στον χώρο τους παρά μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις. Δεν έχουν καμία πρόσβαση στην εκπαίδευση και πολλά από αυτά είναι άρρωστα, αλλά δεν τολμούν να το πουν. Και όταν τολμούν να βγάλουν εκπροσώπους για να κοινοποιήσουν τα αιτήματά τους δύσκολα μπορούν να προσπεράσουν τον φράχτη της σιωπής. Η πρόσφατη δολοφονία ανήλικου μέσα σε «ασφαλή ζώνη» του ΚΥΤ Μόριας είναι απλώς μια ακραία συνέπεια του πόσο αξιοβίωτη (δεν) γίνεται η ζωή μέσα σε τέτοιες δομές. Παρόλο που υπήρξε νομοθετική πρωτοβουλία (βλ. Ν. 4554/2018) για τη δημιουργία της Ειδικής «Επιτροπείας Ασυνόδευτων Ανηλίκων», η οποία ήρθε να καλύψει μια επιτακτική κοινωνική ανάγκη και ένα ουσιώδες νομοθετικό κενό, μέχρι σήμερα έχει μείνει ανενεργή (βλ. και ΕΚΘΕΣΗ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Ε.Ε.Δ.Α. ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ, Ενότητα 5). Παράλληλα, καθυστερήσεις εντοπίζονται και στις διαδικασίες οικογενειακές επανένωσης κατ’ εφαρμογή του Κανονισμού Δουβλίνο ΙΙΙ λόγω έλλειψης μετάφρασης των νομιμοποιητικών εγγράφων των αλλοδαπών, κάτι που επηρεάζει άμεσα κυρίως την τύχη των ευάλωτων ανηλίκων.
Η κυβέρνηση της Ν.Δ. εγκλωβισμένη στην ακροδεξιά και ρατσιστική ρητορική πάνω στην οποία στήριξε την επανεκλογή της, βασιζόμενη στα ξενοφοβικά αντανακλαστικά μιας κοινωνίας σε βαθιά οικονομική και πολιτική κρίση, επιμένει στο δόγμα «Νόμος και Τάξη», προχωρώντας εσπευσμένα σε βήματα αφαίρεσης από την ελληνική έννομη τάξη της προστασίας ουσιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όχι μόνο δεν έχει σχέδιο αποφόρτισης των ΚΥΤ που βρίσκονται στα νησιά του Αιγαίου και δεν έχει δεσμευτεί για δημιουργία και επαρκή στελέχωση της δομών υποδοχής φιλοξενίας, αλλά προχώρησε επίσης σε μέτρα αποδόμησης των στοιχείων ενός σύγχρονου κράτους δικαίου, ερχόμενη σε αντίθεση με τις διεθνείς συμβάσεις για τα δικαιώματα του ανθρώπου και, φυσικά, με το ίδιο το Κοινοτικό Δίκαιο.
Με το Π.Δ. 81/2019, η Γραμματεία Πρώτης Υποδοχής, η αυτοτελής Υπηρεσία Ασύλου και η ανεξάρτητη Αρχή Προσφυγών που εποπτεύονταν από το Υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής υπάγονται πλέον στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, μετά τη συγχώνευση των δυο Υπουργείων (Προστασίας του Πολίτη και Μεταναστευτικής Πολιτικής) και τη μεταφορά των αρμοδιοτήτων μεταναστευτικής πολιτικής και ασύλου στο πρώτο. Η κίνηση αυτή προκάλεσε αντιδράσεις από πολλές οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που ζητούν διαχωρισμό των δυο αρμοδιοτήτων, υπό το φως παλαιότερων υποθέσεων που οδήγησαν σε διεθνείς καταδίκες κατά της Ελλάδας, κατά το διάστημα που η διαδικασία ασύλου είχε ανατεθεί στην αρμοδιότητα της Ελληνικής Αστυνομίας (βλ. και πρόσφατη ΕΚΘΕΣΗ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Ε.Ε.Δ.Α. ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ, σελ. 17∙ βλ. επίσης http://www.nchr.gr/images/pdf/apofaseis/prosfuges_metanastes/PD_ASYLO_09.pdf). Σαν να μην έφθανε αυτό, ο πρωθυπουργός Κ. Μητσοτάκης, σε ομιλία του στη Δ.Ε.Θ., έκανε λόγο για κατάργηση του δευτέρου βαθμού προσφυγής για τους αιτούντες άσυλο προς τις δευτεροβάθμιες επιτροπές της Ανεξάρτητης Αρχής Προσφυγών που θεσπίστηκε με το Ν. 3907/2011 (https://www.tanea.gr/2019/09/08/politics/antipoliteysi/vitsas-ideolipsia-i-katargisi-tou-deyterou-vathmou-prosfygis-gia-tous-aitountes-asylo/, http://www.Europarl. europa.eu/doceo/document/P-9-2019-002632_EL.html). Η δήλωση αυτή προκάλεσε την έντονη αντίδραση ακόμα και της Ένωσης των διοικητικών δικαστών της χώρας, οι οποίοι κάνουν λόγο για «κατάργηση των δικαιωμάτων των προσφύγων», ενώ επισημαίνουν ότι η «τυχόν σχεδιαζόμενη μεταφορά των υποθέσεων αυτών απευθείας στα Διοικητικά Δικαστήρια θα επιδεινώσει την κατάσταση, καθόσον αυτά, με τη σημερινή τους στελέχωση σε δικαστές και υπαλλήλους, θα επιβαρυνθούν υπέρμετρα με δυσμενείς επιπτώσεις στην ταχύτητα και αποτελεσματικότητα της συνολικής λειτουργίας τους» (https://www.capital.gr/epikairotita/ 3380270/asulo-prosfugon-enstaseis-ton-dioikitikon-dikaston-gia-tin-katargisi-tou-b-bathmou).
Το Αντιρατσιστικό Παρατηρητήριο Πανεπιστημίου Αιγαίου (ΑΠΠΑ) στις κατά καιρούς παρεμβάσεις του έχει δημοσιοποιήσει τις βασικές του αρχές, οι οποίες συνοψίζονται στο παρακάτω δίπολο: (α) όλοι οι άνθρωποι δικαιούνται βοήθειας στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν στοιχειώδεις συνθήκες διαβίωσης με αξιοπρέπεια (β) όλοι οι άνθρωποι δικαιούνται σεβασμού και ίσης αντιμετώπισης ανεξάρτητα από τα πολιτισμικά, θρησκευτικά, εθνοτικά, κοινωνικά ή άλλα χαρακτηριστικά τους. Έχουμε τονίσει επανειλημμένα ότι μόνη διέξοδος για τους ανθρώπους που διαβαίνουν τα σύνορα και μόνη επιτρεπτή πολιτική για την Ευρώπη είναι η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ! Αυτοί οι άνθρωποι που μεταναστεύουν μαζικά χρειάζεται να ελευθερωθούν, να διευκολυνθούν στις προσπάθειες ενσωμάτωσης στην χώρα μας –εφόσον επιθυμούν να παραμείνουν— ή συνέχισης του ταξιδιού τους, προκειμένου να ενωθούν με τις οικογένειές τους και να βρουν μια νέα προοπτική ζωής σε άλλες χώρες της Ε.Ε..
Αντί των παραπάνω, οι κεντρικά σχεδιαζόμενες ευρωπαϊκές πολιτικές μετανάστευσης –στις οποίες οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν έχουν αρθρώσει, ως σήμερα, μια συνεκτική και βιώσιμη στρατηγική πρόταση— οδηγούν: (α) σε μια σαφή διάκριση ανάμεσα στους «επιλέξιμους πρόσφυγες» και τους «απελάσιμους οικονομικούς μετανάστες»∙ (β) στην ενδυνάμωση της Frontex και των δυνάμεων αποτροπής της θαλάσσιας μετακίνησης και στρατιωτικοποίηση των θαλάσσιων συνόρων τόσο στο Αιγαίο όσο και ευρύτερα στη Μεσόγειο∙ (γ) στη δημιουργία hotspots στα νησιά του Αιγαίου και αλλού για έναν διοικητικά αποτελεσματικό διαχωρισμό μεταξύ «προσφύγων» και «μεταναστών», με τους δεύτερους να απελαύνονται με ταχείες διαδικασίες∙ και (δ) στην ανάθεση ρόλου χωροφύλακα στην Τουρκία για την ενίσχυση των πολιτικών αποτροπής και αποθάρρυνσης της διέλευσης των θαλάσσιων οδών του Αιγαίου.
Προφανώς, η Ε.Ε., απέναντι στην τεράστια ανθρωπιστική κρίση των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων, επιλέγει να ενσωματώσει τις απαντήσεις της στη σκληρή λογική των προηγούμενων ετών, τη λογική ενός ερμητικά κλειστού «φρουρίου» που επιτρέπει στοχευμένα τη διέλευση στην ευρωπαϊκή ήπειρο πολύ μικρού αριθμού διωκόμενων από εμπόλεμες χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του Υπ. Προστασίας του Πολίτη, τα εξερχόμενα αιτήματα αναδοχής που υποβλήθηκαν –και φυσικά ικανοποιήθηκαν— από το Ελληνικό Κράτος προς άλλες χώρες της Ε.Ε., σύμφωνα με τον Κανονισμό «Δουβλίνο ΙΙΙ», ήταν σαφώς λιγότερα το 2019, σε σχέση με άλλες χρονιές (http://asylo.gov.gr/wp-content/uploads/2019/08/Dublin-stats_July19GR.pdf), κάτι για το οποίο –αν και έχει το μερίδιο ευθύνης της—δεν μπορεί να φταίει μόνο η ελληνική πλευρά…
Ενώ είναι σαφές ότι μόνο με μια ενιαία ευρωπαϊκή ανταπόκριση έκτακτης ανάγκης θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί η παρούσα προσφυγική κρίση, τα ερωπαϊκά κράτη –και δυστυχώς και το ελληνικό— συνεχίζουν να υιοθετούν μια αποσπασματική προσέγγιση, μια απροθυμία αλλά και μια διάθεση περιχαράκωσης, η οποία υπονομεύει τις προσπάθειες ανοικοδόμησης της υπευθυνότητας, της αλληλεγγύης και της εμπιστοσύνης. Μια στάση που προκαλεί χάος και απελπισία σε χιλιάδες γυναίκες, άνδρες και παιδιά-πρόσφυγες, και θάνατο σε πολλούς/ες από αυτούς/ές!
Πιστεύουμε ότι χρειάζεται να ληφθούν επειγόντως μέτρα για τη σταθεροποίηση της κατάστασης στη γειτονιά της Ευρώπης. Η ΕΕ, δηλαδή, οφείλει τόσο να εξασφαλίσει επιπρόσθετη χρηματοδότηση για ανθρωπιστική βοήθεια μέσω διαρθρωτικής στήριξης στις χώρες που φιλοξενούν μεγάλους προσφυγικούς πληθυσμούς όσο και να αποτρέψει την πώληση όπλων και την ενθάρρυνση εμφυλίων και περιφερειακών συγκρούσεων ή ακόμα και πολεμικής στήριξης εμπόλεμων ομάδων από τις στρατιωτικές δυνάμεις συγκεκριμένων ευρωπαϊκών κρατών (βλ. Λιβύη και Συρία).
Ταυτόχρονα, είναι ανάγκη να διευκολυνθεί μια ταχεία αύξηση των νόμιμων ευκαιριών ώστε να έχουν οι πρόσφυγες πρόσβαση στην Ε.Ε., συμπεριλαμβανομένης και της εισόδου για ανθρωπιστικούς λόγους, της οικογενειακής επανένωσης και των θεωρήσεων εισόδου για λόγους σπουδών ή ανθρωπιστικούς λόγους.
Μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, όπως η παρούσα στη Μ. Ανατολή, μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο μέσω μιας ολιστικής και ολοκληρωμένης προσέγγισης, όπου όλα τα κράτη μέλη της Ε.Ε. θα συνεργαστούν με εποικοδομητικό τρόπο, χωρίς σωβινισμούς, εθνικιστικές περιχαρακώσεις και επικίνδυνες ρατσιστικές ρητορικές περί «ισλαμικού κινδύνου» και άλλων ανυπόστατων μύθων. Η ανάδειξη της συνεργασίας σε επίπεδο κρατών μελών μπορεί επίσης να επηρεάσει θετικά τους πολίτες των χωρών ως προς την ενίσχυση της αλληλεγγύης τους απέναντι σε προσφυγικούς πληθυσμούς, και παράλληλα να αποτρέψει φαινόμενα ξενοφοβικά και ρατσιστικά.
Επίσης, σε πρακτικό επίπεδο, χρειάζονται άμεσες παρεμβάσεις από την ελληνική κυβέρνηση (παρεμβάσεις που έχουν προτείνει και μια πληθώρα άλλων φορέων και εκπροσώπων της Κοινωνίας Πολιτών):
1. Η κυβέρνηση θα πρέπει να μεριμνήσει για την κατάργηση της διοικητικής κράτησης και της απέλασης των ασυνόδευτων ανηλίκων, την άμεση μεταφορά των ασυνόδευτων ανηλίκων σε ανοιχτές δομές φιλοξενίας, τη δημιουργία εκπαιδευτικών δομών με διερμηνείς που θα λαμβάνουν υπόψη τις ιδιαιτερότητες τους, το διορισμό για κάθε ανήλικο Επιτρόπου το ταχύτερο δυνατόν (άλλως από την ταυτοποίηση όπως προβλέπει ο νόμος) και φυσικά την παροχή σε κάθε ασυνόδευτο ανήλικο ψυχολογικής, ιατρικής και νομικής υποστήριξης από ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό, δωρεάν από την Πολιτεία και με τη συνδρομή πιστοποιημένου διερμηνέα, ανεξαρτήτως του καθεστώτος διαμονής του παιδιού.
2. Η κυβέρνηση θα πρέπει να διασφαλίσει το δικαίωμα πρόσβασης στο άσυλο για όλους όσους το επιθυμούν, χωρίς υπέρμετρη καθυστέρηση και εμπόδια, και να φροντίσει για την ταχεία και απρόσκοπτη διεκπεραίωση των αιτήσεων διεθνούς προστασίας σε κάθε στάδιο της διαδικασίας, με γνώμονα τη διασφάλιση της ποιότητας των διοικητικών αποφάσεων, ώστε η διαδικασία να πληροί τους όρους της αποτελεσματικότητας.
3. Η κυβέρνηση θα πρέπει να εξασφαλίσει τη διασφάλιση της διοικητικής και οικονομικής αυτοτέλειας της Υπηρεσίας Ασύλου και της Αρχής Προσφυγών, και τη θεσμική θωράκιση του β’ βαθμού και της ανεξαρτησίας των Επιτροπών Προσφυγών, οι οποίες ασκούν δικαιοδοτικές αρμοδιότητες και αποτελούν τον β’ βαθμό επανεξέτασης, νόμω και ουσία, των αιτήσεων διεθνούς προστασίας.
4. Παράλληλα, η χωροθέτηση των οικισμών και γενικότερα των κατοικιών των προσφύγων – μεταναστών που θα μείνουν τελικά στην Ελλάδα δεν θα πρέπει να γίνει με ευκαιριακά κριτήρια που μπορεί να οδηγήσουν είτε στην γκετοποίηση είτε στην βίαιη ενσωμάτωσή τους στην τοπική κοινωνία αλλά μέσα από διαδικασίες συμμετοχικού – συνεργατικού χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού που θα λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες και τη γνώμη των ίδιων των προσφύγων – μεταναστών και των κατοίκων των περιοχών όπου θα εγκατασταθούν.
5. Η ελληνική και η ευρωπαϊκή δικαιοσύνη πρέπει να χαρακτηρίσουν την Τουρκία ως χώρα μη ασφαλή, με την ίδια λογική που, πριν λίγα χρόνια, Γερμανικά δικαστήρια χαρακτήρισαν την Ελλάδα χώρα «μη ασφαλή για τους πρόσφυγες».
